Վառ աչքեր կտրուկ բացվեցին։
Հեռվում ծովերն էին աղմկում։ Գլխավերևում երկինքը մռայլ էր, մութ ու անբարյացակամ: Քամին ոռնում էր ինչպես մի կատաղի, հզոր առյուծ։ Խիտ մառախուղը, որն օձի պես սողում էր լեռնագագաթների միջով, թաքցնում էր արևի լույսը: Երկինքը բարկացած էր. և Նա նույնպես: Զուտ վայրկյաններ արթուն լինելն արդեն իսկ ուշ էր։
Պետք էր արագացնել։
***
– Այսօր պրոֆեսոր Մորգան Բ. Հերցենին, ով հայտնի ամերիկացի պատմաբան և Հարվարդի մարդաբանության պրոֆեսոր է, տեսել են պարոն Արթուր Մարեցյանի հետ: Չնայած եղանակին, Երևանում որոշակի աշխուժություն է նկատվում։ Անի, Ձեր կարծիքով ինչու՞ է նա եկել այստեղ։
– Դե, Նարեկ, ոչ ոք հստակ չգիտի, բայց լուրեր են պտտվում, որ պրոֆեսոր Մորգանը պատրաստվում է ֆինանսավորել պատմաբանության հիմունքներով նոր դպրոց։
– Հրաշալի չէ՞։ Հայաստանի երիտասարդության համար նոր հնարավորություն՝ ընդլայնելու իրենց գիտելիքները։ Սկսա՜ծ...
Հեռուստատեսության ձայները գնալով թուլանում էին, երբ աղջիկը՝ տեսքից տասներկու տարեկանից ոչ ավել, քերծված ծնկներով, մարտական հագուստով և ամեն երեկո անմարդկային գործնագործ խաղացողի պես թաքուն շրջում էր տան գերաճած պարտեզում։ Աղմուկը իրականում շատ ձեռնտու էր, ոչ ոք չէր տեսնի նրան։ Երբ իր ոտքերը դիպան ցանկապատի մյուս կողմը, նա զզվանքի հայացք նետեց բաց պատուհանին։ Այստեղ հասնելու համար ինքը նստել էր գնացք, հետո ավտոբուս, հետո վազել էր յոթ տան մոտով, բայց մեկ է, թվում էր, թե ամբողջ Հայաստանը տարված էր այդ լուրերով։ Հետո՞ ինչ։ Ամերիկայից մի հատ յեսիմ-ով էր եկել, բլա բլա բլա, իրան դա ընդհանրապես չէր հետաքրքրում: Նա առաքելություն ուներ։ Ինքնակոչ, իհարկե, բայց դա կարևոր չի։
Վերջը հասավ Դաշտաքար։ Մնաց միայն ճիշտ տեղը գտնելը․․․
Ինչպես ասում էր տատին, ավելի լավ է ներողություն խնդրել, քան թույլտվություն: Նա ուշադիր նայեց շուրջը, հետո թաքնվեց մոտակա ծառի ետևում: Գլխավերևում մշուշոտ երկինքը կուլ էր տվել ամբողջ լույսը: Ինչ-որ բան ցնցվում էր, և աղջիկը հույս ուներ, որ փոթորիկ չի սկսի։ Նա հոգոց հանեց, ընկավ խոտերի վրա և բացեց իր փքված ուսապարկը:
Նա հիմար չէր: Ֆիլմերը տեսել էր, գրքերն էլ կարդացել։ Գիտեր կանոնները․ երբեք մի՛ գնա արկածների առանց երկու բանի։ Առանց օրապահիկի (նա նայեց իր սենդվիչների սարին, խաշած ձվերով, վարունգով լի պլաստմասե սպասքին, կոլայի շշի մեջ եղած ջրին ու բուլկիին) և ամենափրկիչ սրբիչի: Վարդագույն այդ մորթե արարածը կարծես ասում էր. «Մանու՛, դու քթիդ վրա կեղտ ունես»: Նա ցուցադրաբար ձեռքը տարավ սրբչի շուրջը՝ մտնելով պարկի մեջ մինչև արմունկը: Հզոր «Ահա՛»-ով նա դուրս հանեց մի հաստ տետր՝ ստանդարտ թողարկում էր, կազմին էլ փայլուն կատու էր նստած: Նա թերթեց էջերը՝ մատներով անհամբերությամբ փորփրելով էջերի կլորացած անկյունները։ Վերջապես նա կանգ առավ մեջտեղում ու տետրը մոտեցրեց դեմքին։
– Վանուշի խաղողի այգուց մոտ 450 մետր հեռավորության վրա, – նա կարդաց, հետո աչքեը կկոցեցց, – էս ի՜նչ եմ ստեղ գրել:
Նա կատաղի նայեց իր ագռավի չանչերին։
– Ա..վա..մե՞նք։ Օու՞զ։ Ըըմ, ինչ-որ բան, հյուսիս-արևմուտքում։
«Գո՜նե գիտեմ որ ուղղություննա», – մտածեց նա և դուրս հանեց գյուղի քարտեզը, որը զգուշորեն ծալել էր առավոտյան։ Այնտեղ՝ քարտեզի վրա, նրա աչքերը զրոյացան երերացող, կարմիր թանաքի վրա: Գյուղում հինգ խաղողի այգի կար, բայց ա՜յն մեկը, որը նշված էր հաստ գծերով խզբզած շրջանի մեջ, Վանուշ Ասատուրյանինն էր։ Բի՛նգո։
Մանուն գյուղի աջակողմյան ճանապարհին էր՝ տեղի մսագործի տան կողքին։ Իհարկե, նա դրա մասին չգիրտեր, քանզի իր համար դա զուտ հիմնական փողոցի թիվ երեք տունն էր։
– Ուղի՛ղ, հետո երկրո՛րդ աջը, հետո ձա՛խ, նորից ձախ ու ուղիղ, – նա քրթմնջաց՝ աչքերը չկտրելով կարմիր գծերից։ Նրա ձեռքերը քոր էին գալիս իր գտնվելու վայրը նշելու ցանկությունից՝ աստղիկով, խաչով, կամ ինչ-որ այլ բանով։ Ասես դա ավելի իրական կդարձներ Մանույի առաքելությունը, եթե այն մեկընդմիշտ նշվեր քարտեզի վրա: Ափսոս, իհարկե, բայց գրիչն այլևս իր մոտ չէր: Մանուն լրիվ մոռացել էր այն ետ վերցնել բարի տղայից, ով առաջին հերթին իսկ նշել էր խաղողի այգիների տեղը:
Նա տարիքով ավելի մեծ էր, շորերն էլ շատ տարօրինակ էին․մի կողմից նման արշավ գնացողների, մյուս կողմից էլ յոթանասունն անց պապիկների` իրենց Աբիդազի շալվարներով։ Մարդ կասեր, որ հագնվել չգիտեր։ Մանուն քթի տակ ծիծաղեց։ Նրա տատին իրան կսպաներ, եթե իմանար, որ խոսացել է անծանոթ տղայի հետ: Անծանոթը լուռ էր, բայց երբ Մանուն հարցրեց, թե որտեղ է գտնվում քեռի Վանուշի խաղողի այգին, նա վերցրեց քարտեզը, և երկար, ոսկրոտ մատով ցույց տվեց, հետո էլ գրչով նշեց, որ Մանուն հանկարծ չմոռանա, չկորի։
Զվարճալի մարդ էր, գրիչի վրա այնպես նայեց, ասես թե Սատանայի բուն էր, կամ մի թուր, որով որ պիտի մեկին ծակի։ Բայց Մանուն զբաղված էր․ մոլագարի պես ժպտում էր քարտեզի վրա, և երբ նա շրջվեց շնորհակալություն հայտնելու համար, տղան անհետացել էր: Ասես օդից մեկը նրան պոկեր։ Մանուն նայեց իր շուրջը մի քանի վարկյան, բայց բացի իրանից, մարդ չկար մոտակայքում։
Ամո՜թ. նրա հայրը սովորեցրել էր միշտ երախտապարտ լինել։
Մանկության հիշողությունները ուղարկելով անցյալ՝ նա վեր կացավ, ուսապարկը նորից գցեց ուսերին և, վճռականորեն գլխով անելով, առաջ գնաց ամայի ճանապարհով։
***
Դաշտաքարը մեկուսի գյուղ էր: Անցյալում այնտեղ ապրում էր ընդամենը մոտ հարյուր քսան մարդ։ Խաղողի այգիները և գյուղատնտեսությունը բնակիչների մեծամասնության համար գոյատևման միջոց էին: Չնայած ահարկու քամուն, որ գրեթե տանում էր աղջկան, և գլխավերևում անընդմեջ զվնռոցին, գյուղի բույրը հիասքանչ էր՝ Երևանի պլաստիկ կյանքից անհամեմատորեն տարբերվող։ Շատ կանաչ էր և ինչ-որ տեղ աշխույժ: Եթե իրավիճակն այդքան սարսափելի չլիներ, Մանուն հաճույքով կզբոսներ ամբողջ թաղամասով։ Նա չորեքթաթ սողաց այգու թփերի երկայնքով, փորձելով հնարավորինս հետքեր չթողնել հողի վրա, և հասավ հարավային եզրը։ Այնտեղ նրան դիմավորեց ցանկապատի հսկայական դարպասը: Իսկ վերջնակետը կարծես դրա հետևում էր: Բարեբախտաբար, դարպասը փխրուն էր երևում, քամու ամենանուրբ հարվածներից օրորվում։ Եթե Մանուն ուզեր, հանգիստ կկարողանար կոտրել այն: Նա բարձրացրեց ոտքը, որ հրի, երբ մյուս կողմից ձայներ լսվեցին: Նա զգուշորեն իջեցրեց ոտքը և գտավ մի ճեղք, որ գոնե մեկ աչքով տեսնի:
Հմ՜, նման էր պահեստի:
Ու բավականին մեծ էր Դատաքարի պես փոքրիկ գյուղի համար: Եվ այնտեղ մարդիկ էին հավաքված։ Ոմանք գյուղացի, ոմանք էլ տարօրինակ հագնված, տարօրինակ տեսքով։ Ոմանց մաշկն էլ այնքան մուգ էր, որ թվում էր Հայաստանում չէր, այլ Ամերիկայում։ Մի մասն էլ, ըստ երևույթի, հայ ոստիկաններ էին, որոնք ուրախ զրուցում էին միմյանց հետ։
Մանույի սիրտը բաբախում էր կրծքավանդակի մեջ: Գոնե հիմա նա գիտեր, հաստատ ճիշտ տեղում էր: Եվ նրա սիրտը ցատկեց՝ կարծես զգալով մտերմություն. նրա գանձն այդտեղ էր:
Ոչ ոք չէր հետևում խաղողի այգիներին։ Շատ լավ։
Մանուն ծռեց աչքերը՝ դրսից դարպասի կողպեքը տեսնելու համար: Հին էր, ստանդարտ, ժանգոտ: Հեշտ ջարդվող: Բացի դրանից, այն շատ հարմար տեղում էր՝ Մանույի ձեռքերին հասանելի։ Բախտն իր կողքին էր։
Նա ծիծաղեց քթի տակ, և խուճուճ հյուսերից մեկից հանեց իր սիրելի արծաթե մազակալը:
Բազմաթիվ քերծվածքներից, մեկ հայհոյանքից, և անխոհեմ կտտոցից հետո, կողպեքը տեղի տվեց: Մանուն բռնեց նրան, և ճղքից ներս տարավ: Նա քամահրանքի երկար մի հայացք նետեց կողպեքի վրա, ասես այն շղթայում էր իր ամբողջ հոգին, հետո զգուշորեն բաց հրեց դուռը: Նա նայեց աջ՝ ոչ մեկ չկար, ձախ՝ հինգ հոգի շրջանի մեջ կիպ-կպած ինչ-որ բան էին անում։ Կենտրոնը մաքուր էր:
Մանուն խորը շունչ քաշեց և վագրի պես վզզաց դեպի պահեստի աջ կողմը։ Այդտեղ ծառեր կային, մի քիչ էլ աղբ ու սաղարթ։ Եվ, հույսով, մեկ կամ երկու պատուհան, որոնց միջով կարելի էր ներս մտնել:
Երևի Մանուի վազքն այդքան վագր չէր, ինչքան վարազ, քանի որ պաապաններից մեկը հայտնվեց այնտեղ, հենց այն պահին, երբ աղջիկը անկյունը հատեց և սուզվեց ինչ-որ մեծ բանի ետևը: Սևամորթներից էր։ Եվ նա քայլում էր դեպի Մանուն: Նա շունչը պահեց, փակեց աչքերը և գրկեց ծնկները՝ փորձելով դառնալ շատ փոքր, շատ աննշան մի գունդ: Մոտակա ծառից բարձր ծլվլոցով մի թռչուն թռավ։ Տղամարդը շարժեց գլուխը, մի բան ասեց ուսի հաղորդչին և, վերջապես, հեռացավ:
Սիրտը կոկորդում, Մանուն գլուխը թաքստոցից դուրս հանեց։
– Լա․․․Լավ, – նա ոտքի կանգնեց՝ սեղմելով կուրծքը․ – Մենք լավ ենք, ես լավ եմ: Սաղ լավ ա։
Պարզվեց, որ նրա ինչ-որ մեծ բանը գինու տակառ էր: Ու՞մ պետք է շնորհակալություն հայտնել այսպիսի բախտի համար։
Երբ իր սիրտը հանգստացավ, Մանուն անցավ պատուհան փնտրելուն: Բախտը դեռ նրա հետ էր, քանի որ դրանցից մի ամբողջ շարք կար։ Բոլորը բաց էին, լայն, շատ մեծ և բավականին բարձր՝ չափազանց բարձր, կարելի է ասել: Նա խոր թառանչ արձակեց. դե, ինչ էլ որ լիներ, Պարոն Տակառը ևս մեկ անգամ նրա ընկերն էր լինելու։
***
Աղոտ լուսավորված պահեստից ձայներ էին արձագանքում։
Դատելով նրա հասակից, շեկ մազերից, դաժան կապույտ աչքերից, սրածայր կզակից և բարձր այտոսկրերից, ակնհայտորեն ոչ հայազգի մի տղամարդ իր քառասունների մեջ, աշխույժ խոսում էր մյուս երկուսի՝ հսկա տղամարդու և երիտասարդ կնոջ հետ։ Աջ ձեռքում կաշվե օրագիր ուներ, այնքան հին ու մաշված, որ կարծես թե մահը մի քանի անգամ անցել էր վրայով: Մյուս ձեռքում մի արտասովոր սարք էր՝ ուղղանկյուն, ծայրերից մեկին երկու մեծ ալեհավաքներեր, փաթաթված սև ժապավենով, իսկ մեջտեղն ուռուցիկ մի շրջան էր՝ շուրջը թվեր և գրություն։ Թվում էր թե պատրաստված էր աղբանոցներից փորած տեխնիկայի մնացորդներից՝ հեռախոսի մի կտոր այստեղ, ռադիոյի ալեհավաքն այնտեղ։ Շրջանակը մի կողմից հին ձայներիզ էր, մյուս կողմից՝ կոտրված սկավառակի բեկոր: Այնուամենայնիվ, տղամարդը այն քնքշորեն էր պահում, բարուրի պես, ասես աշխարհի ամենաթանկ բանը լիներ։
Օ՜, և դա իրոք այդպես էր, և տղամարդը դա գիտեր։ Գիտեր նաև Մանուն։
Ինչու՞։
Դա Մանուի վաղուց մահացած հոր ամենաթանկ բանն էր: Այս սարքը, ինչ էլ որ կար, ստեղծվել էր նրա կողմից տարիներ առաջ, երբ նա խորապես ընկղմված էր իր արհեստի մեջ: Իսկ օրագիրը նրա կյանքի գործն էր։ Իր բոլոր տեսությունները, հայտնագործությունները, սերը հին հայկական դիցաբանության ու ավանդությունների հանդեպ այնտեղ են՝ փաստագրված ու պահպանված։ Երկուսն էլ ավելի քան երկու շաբաթ առաջ անհետացել էին ընտանիքի Երևանյան տնից։
Մանուն բարկությունից եռաց։ Ո՞վ էր այդ տղամարդը, որ համարձակվեց կպնել իր հոր իրերին: Այդ օրագրին մոտենալն անգամ արգելված էր, սկզբից իր հոր կողմից, հետո էլ տատիկի։ Իսկ սարքը Մանուն կյանքում միայն մեկ անգամ էր տեսել, և դա էլ տևել էր վարկյաններ։ «Ես մի ձև հետ կգողանամ սրանք», – նա մտածեց և ականջները սրեց։
– Իսկ հիմա, իմ ընկերներ, մենք կտեսնենք մեր ջանքերն արդարացել են, թե ոչ, – ասաց տղամարդը: Նրա ձայնը խորը և ճռճռան էր։ Մանուն փշաքաղվեց։։
– Պարոն Հերցեն․․․
Մանուի աչքերը լայնացան։ Հերցենը, այսինքն այն դպրոց հովանավորող ամերիկացի՞ն։ Էն պատմաբանը, որին սաղ Հայաստանը սիրահարվա՞ծ էր։ Նա գլուխը պատուհանից ավելի խորը մտցրեց, հենվելով պատուհանագոգին, ընթացքում գրեթե սայթաքելով իր վստահելի Պարոն Տակառից։
– Պրոֆեսո՛ր, տիկին Մերի։
– Ա՛հ, ներողություն, – կինը նյարդայնորեն ճտացրեց մատները, – Պրոֆեսոր Հերցեն, ըստ մեր պայմանավորվածության, մեր կողմն ամեն ինչ արել է։ Ես, իհարկե, վստահ չեմ ինչի՞ համար ենք մենք այստեղ, մի մոռացեք, որ մենք միևնույն է ձեզ հասցրեցինք Պարոն Բակունցի արժեքավոր իրերը՝ Ձեր իսկ հրամանով: Մենք պահանջում ենք...
Պրոֆեսորը սառցե հայացքով քարացրեց կնոջը։ Նրանց կողքին կանգնած հսկա տղամարդը՝ ավելի բարձրահասակ, ավելի ծանր և մեծ, ծիծաղեց։
– Լա՜վ, լավ, ընկերներ, եկեք չբարդացնենք էլի։ Տիկին Մերի, վստահեցնում եմ ձեզ, դուք և ձեր տղաները կստանաք ձեր հասանելիքը: Եվ հավատում եմ, որ մենք էլ մերը: Չգնա՞նք։ Ես պետք է տեսնեմ, թե ինչպես է սա աշխատում: Մորգա՛ն, սիրելիս, բարի եղիր։
– Իհարկե: Եկե՛ք, իմ ընկերներ։
Նրանք շարժվեցին պահեստի խորքը, դեպի հին գինու տակառների կույտը։ Դրանք ծածկված էին շքեղ մետաքսե գործվածքով, իսկ նրանց վրա, պատվանդանի պես, մի հասարակ քար էր՝ հեռուստացույցի չափի։ Քարի մեջ բացարձակապես ոչ մի առանձնահատուկ բան չկար, բացի տարօրինակ ալիքաձև գծանշումներից, որոնք հնությունից տեղ-տեղ ջնջվել էին։
– Սա, ինչպես հավանաբար գիտեք, վիշապաքար է, – Հերցենը ժպտաց, աչքերը մակագրություններից չպոկելով, – սովորաբար սրանք շրջապատված են լեգենդներով։ Տիկին Մերի, համողված եմ՝ դուք լինելով հայ, ինքներդ գիտեք դրանցից մի քանիսը։
Մերին գլխով արեց՝ աչքերը կկոցելով։
– Իհարկե, դրանց մեծ մասն ընդհանրապես արժեք չունի։ Ի՞նչ է էս քարը: Բազա՞լտ: Կարևոր չի։ Փաստն էն է, որ որոշ վիշապաքարերի մեջ թաքնված է շատ յուրահատուկ մի գոհար: Իսկ սա, – նա ձեռքի մեջ պտտեց սարքը, – էդ գոհարն ունեցողներին գտնելու ձևն է: Տեսե՛ք։
Երեքն էլ նայեցին պառկած, սովորական երևացող քարին։ Պորֆեսորը քմծիծաղով սեղմեց սարքի կոճակը և մոտեցրեց այն վիշապաքարին։ Այն սկսեց անբնական ձայն արձակել՝ արագ ու բարձր։ Մեկ անկյունում վառվեց կանաչ լույս։
– Բակունցն էր սարքել՝ իմանալով, որ հնարավոր կլինի գտնել ճիշտ քարերը։ Մի անգամ էլ չօգտագործեց բայց: Ապուշ, ես ասել էի։ Բա կարող էր հարստանալ։ Կարող էր ընտանիքին երազանքի կյանք նվիրել, եթե այն ժամանակ համաձայնվեր իմ առաջարկին: Բայց չէ՜, խաբեց ու պահեց ինձանից ու մահացավ դրա համար: Բայց հիմա... հիմա իմն է: Վերջապես։ Իրա ամբողջ ժառանգությունն իմն է:
Նա սարքը պահեց վերարկուի գրպանի մեջ, բռնեց վիշապաքարի կողքին գտնվող սայրն ու մուրճը և մի քանի զրնգացող հարվածով, որոնք արձագանքեցին պահեստով մեկ, կոտրեց այն։
Երեքն էլ հակվեցին բեկորներին։ Այնտեղ, բազալտի կտորների արանքում, ընկած էր ընկույզի չափ անսովոր թանկարժեք մի քար. վառ կապույտ գույնի և կատարյալ կլոր։ Հերցենը ցնծությամբ վերցրեց այն։
Թվում էր, թե ներսում գորշ, տեղ-տեղ կանաչ ծուխ էր լողում։ Պրոֆեսորը իր երկար ու ծուռ եղունգով կտկտացրեց գոհարին։ Պահեստի մռայլության մեջ հնչեց ամենամաքուր զնգոցը, և տարածքը մի քանի վարկյան լուսավորվեց: Թվաց թե գոհարի մեջ արևի շողերն են թաքցված։
Հերցենը սկսեց մոլագար ծիծաղել։
– Այո՛, այո՛, իմ թանկագին: Տեսե՛ք, սա, իմ ընկերներ, Էնմերքար է։ Եվ կան մարդիկ, ովքեր պատրաստ են մեծ գումար վճարել սրա համար։ Մերի ջան, գիտե՞ս, ձեր մարդիկ սա սրբություն էին համարում, երբ գիտեին, իհարկե, ոնց ճիշտ փորել գետնի տակ։
Մերին և մյուս տղամարդը ապշած էին: Էնմերքարի մեջ ինչ-որ յուրօրինակ, այլաշխարհիկ բան կար։ Մերին առաջ մեկնեց ձեռքը՝ որ գոնե մեկ մատով դիպչի, բայց Հերցենի հաչոցը և նրա ազդրին ամրացված ատրճանակի իմաստալից շողալը ստիպեց նրան ետ քաշվել:
– Օ՛յ, օ՛յ, ձեր մատերը ձեզ պահեք, տիկին: Եթե, իհարկե, չեք ուզում դրանք կորցնել։
Մյուս տղամարդը փորով ծիծաղեց և խփեց պրոֆեսորի մեջքին․– Մորգան, իմ սիրելի ընկեր, դու ինքդ քեզ անցա՛ր։ Շնորհա...
Սակայն նրա խոսքը կտրվեց անսպասելի դղրդյունով և ճիչերով։ Մի քանի վայրկյան անց հայտնվեցին նրա ստորադասերից երկուսը, իրենց ձեռքերում էլ աղջիկ երեխա՝ գոռոցների աղբյուրը։
– Պրոֆեսո՛ր, ներողություն եմ խնդրում, բայց մենք կարծես թե առնետ ունենք։
Հերցենը նայեց աղջկան․– Մազերդ ծանոթ են ինձ։ Եվ այդ սքանչելի խոժոռությունը: Մանուշակ, չէ՞: Բակունցի թանկագին աղջիկը։ Ի՞նչ ես անում այստեղ, հմ՜։
– Պապայիս իրերը հետ տուր, գո՛ղ, այ անշնորհակալ էշի թու՛խ, – Մանուն գոռաց ուղիղ նրա դեմքին՝ ողողելով նրան թքի մեջ, – դու, հիմա՛ր, չաղ, փոքր մի...
Նա ոտքով հարվածեց Հերցենին այնքան ուժեղ, որքան կարող էր։ Դա բացի վերարկուն կեղտոտելուց, իհարկե, այլ բանի չբերեց։
Հերցենը կատաղեց․– Բա ես էլ ուզում էի լավը լինել քո հետ, գիտե՞ս: Թողեցի քեզ մենակ, թողեցի, որ ապրե՛ս։ Բայց չէ՜, դու լրիվ քո հոր աղջիկն ես։ Մի՛ մոռացի, ինքդ եկար, հասար ստեղ, – նա դուրս հանեց ատրճանակը․ – քո ընտանիքը շատ երկար է հետույքիս մեջ փուշ եղել: Մեռնելու ժամանակն է, առնետիկ։
–Պրոֆեսո՛ր...
– Սու՛ս մնա, Մերի, եթե չես ուզում իրեն միանալ։
Նրան բռնած վարձակալները Մանուին գցեցին գետնին, մեկը ձեռքերը ամուր բռնեց մեջքի հետևում, իսկ մյուսը նրա հյուսերը: Դառը իրականությունը մուրճի պես հարվածեց նրան, և Մանուն սկսեց ավելի բարձր գոռալ, արցունքները ծածկեցին նրա աչքերը: Ատրճանակն ուղղվեց նրա դեմքին։
– Բայ, բա՜յ, – երգեց Հերցենը։
Աչքերը փակած, նա գոռաց այնքան բարձր, որքան կարող էր՝ կանչելով մորը, հորը, ցանկացած մեկին, ով կգնի։ Նրա սրտի բաբախյունը բարձր էր, ինչպես թմբուկը կոկորդում․ նա ոչինչ չէր լսում, բացի իր սրտի «տուկ-տուկ» -ից և ատրճանակի դավաճան կտտոցից։
Գմբոցը արձագանքեց ամբողջ պահեստով մեկ։ Մանուն ճչաց ցավից․․․իր ականաջներու՞մ։ Տարօրինակ զրնգոց կար մի տեղ, և ամեն ինչ խլացված էր թվում, բայց բացի դրանից, ոչ մի բան չկար: Մանուն հեռվից ֆիքսեց, որ ձեռքերի և մազերի վրայի ճնշումը վերացել է: Վախվխելով՝ նա բացեց աչքերը:
Նրան բռնած տղամարդիկ անգիտակից պառկած էին ետևում: Կինը՝ տիկին Մերին, սեղմված էր պատին, դեմքին մի վայրի հայացք։ Մյուս կողմում հսկա մի տղամարդ, ձեռքին դանակ, կռացած էր՝ պատրաստ ցատկելու: Պատերից մեկը ծխում էր: Իսկ Մանուի դիմաց գինու տակառի բեկորներ էին, գինին էլ գետակի պես թափվում էր հատակին՝ ամեն ինչ ներկելով կարմիր։
Եվ այնտեղ, հենց Մանուի դիմաց պաշտպան կանգնած էր իր խորհրդավոր տղան։ Նա ամուր բռնել էր Հերցենի ձեռքը, ում աչքերը հառվել էին անկոչ հյուրին։
– Իսկ դու՞ ով ես։ Դու՛րս արի այստեղից, քո գործը չի՛, – նա փորձեց ազատել ձեռքը, բայց սեղմումը անհամեմատելիորեն ուժեղացավ՝ ձեռքը կապտացնելով։
– Աախ՜։ Բա՛ց թող։ Բռնե՛ք սրան: Մի բան արե՛ք։ Դե՛ն, անիծյալ գործդ արա, ես քեզ ինչու՞ եմ փող տալիս,- վերջին խոսքերն ուղղված էին դանակը բռնած կծկվող հսկային։
Նորեկը շրջեց գլուխը, և իր արշավային սև վեղարն ընկավ ՝ ազատելով նարնջագույն մազերի կույտը՝ երկար ու քաոսային։ Նրա աչքերը, ասես առեղծվածային փայլուն մութ լողավազաններ, նայեցին Դենին արևը սառեցնող ուժով։ Մանուն տեսավ, թե ոնց հսկան մի վայրկյան ցնցվեց։ Բայց նա արագ ուշքի եկավ, և իր հայացքը թռավ ոչ թե տղայի, այլ Մանուի վրա։
Մանուն վեր թռավ և ձեռքերը ծալեց համընդհանուր ճանաչված «ես չգիտեմ, թե ինչպես բոքսել, բայց ես տեսել եմ կինոներում» կեցվածքի մեջ։
– Ես...ես կսպանե՛մ քեզ, – բղավեց Մանուն, փորձելով մարմնավորել Բրյուս Լիի հոգին։
Տարածքը լցվեց մի ձայնով, որը նման չէր ոչ մի ուրիշ բանի։ Անհավանական երիտասարդ, միաժամանակ հինավուրց, հզոր ու նուրբ, զուգված Երգով։
Տղան էր։ Թե ի՞նչ էր ասում, Մանուն չգիտեր։ Նման էր հայերենի, բայց հայերեն չէր։ Նրա ձայնը ասես բալասան էր իր հոգու համար, տաք գրկի պես բարուրող։ Բայց ինչ-որ բան այն չէր։ Մանուն զգաց սառը քրտինքը վզին։ Այս տղան սարսափելի էր: Եվ Մանուն գաղափար չուներ, թե ինչու:
Նա ինչ-որ բան գոչեց, և Հերցենը, ամբողջ մարմնով թփրտալով, ընկավ ծնկներին։ Նրա դեմքը թաց էր։
– Դու չե՛ս կարող ինձ հետ սենց վարվել, իմ ապրու՛ստն է: Ես պետք է հանեմ քարը։ Դու...դու չե՛ս կարող, – նա կծկվեց հատակին՝ ուտիճի պես ցնցվելով։
Մանուն մի քայլ հետ գնաց։ Նրա կոշիկի ճպպոցը հատակին կարծես ազդանշան էր անմիջականորեն հաջորդած քաոսի համար։
Նույն պահին Դենը՝ դանակահարության վարպետը, նետվեց նրա վրա։ Տղան շրջվեց, որպեսզի կանգնեցնի նրան արմունկի հզոր հարվածով: Դանակը թռավ նրա ձեռքից և սուր ծայրով մխրճվեց Մանույի ոտքի մոտ, ով ճչաց։ Հերցենը, չնայած դաստակի ցավին, խուճապի մեջ բացեց օրագիրը, սկսեց ինչ-որ բան փնթփնթալ քթի տակ։ Կլոր գոհարը դողացրեց։ Նարնջագույն մազերով տղան այնքան ուժեղ ցնցվեց, որ բաց թողեց նրան: Հերցենը փլվեց հատակին, որտեղից էլ կարդաց անհրաժեշտ վերջին մի քանի տողը։
Տղան հուսահատորեն ինչ-որ բան գոռաց հենց գոհարը ճաքեց։ Բոլոր կողմերից կայծակ թափվեց, քարի ներսում գույները սկսեցին դուրս սողալ, նրանց ծխագույն էությունն էլ բոլորին տեսանելի։
– Ի՞նչ ա կատարվում, – Մանուն սարսափած հարցրեց։
Ներսում ճնշման տակ գտնվող պտտվող լույսերը բռնկվեցին հզոր դրմբյունով, և Մանուի տակից հատակն անհետացավ, նա թռավ հետև: Նրա գլուխն այնքան ուժգին հարվածեց պատին, որ գանգի մեջ ուղեղի տեղաշարժը նա ձգաց։ Ամեն ինչ ցավում էր: Նրա մեջքն էլ ասես մի հսկա կապտուկ: Ոտքի կանգնելու ուժ ուներ թե չէ, նա չգիտեր։
Մանուն մի կերպ բացեց աչքերից մեկը: Պահեստը շրջապատված էր խիտ մշուշով։ Կինը՝ Մերին, ընկած էր հատակին։ Մեծ տղամարդը՝ Դենը, կարծես նետվել էր պատուհանից: Նրա ձախ կոշիկը պատուհանագոգին դեռ թփրտում էր։ Հերցենը գետնին էր, ցավից չոր հառաչոցը միակ նշանը, որ դեռ ողջ է։ Նրա տակ մեկ այլ կարմիր էր խառնվում գինու մնացորդների հետ։
Ինչ վերաբերում էր տղային, նա կարծես նորից պաշտպանել էր Մանուին՝ այս անգամ պայթյունից։ Իսկ նրա դիմաց, գետնից բարձր սավառնում էր սև ծխի մի ամպ։ Զայրացած կարմիր կայծակ էր անցնում դրա միջով։ Իսկ ծորացող միազման սարսափելի էր։ Մանուն տեղում սառեց։ Ինչ-էլ որ դա կար, պիղծ էր։ Չար։ Ապականված:
Եվ այդ մթությունից երկու լազուր աչքեր ուղիղ նրան էին նայում։
Մանուն շունչը պահեց։ Վախենում էր անգամ թարթել։
Տղան ինչ-որ բան ասաց այդ նույն անհասկանալի լեզվով։ Ծխի միջից լույսի արագությամբ դուրս եկան շոշափուկներ, որոնք փաթաթվեցին նրա ձեռքերի, ոտքերի, մարմինի, կոկորդի շուրջ վարկյան առ վարկյան պնդանալով: Սևությունը օձի պես սողաց նրա մաշկի վրա՝ թողնելով կատաղի բշտիկներ, որոնք երևում էին անգամ հագուստի վրայից: Բայց տղան ձայնը միևնույն է չէր բարձրացնում, պարզապես խոսում էր այնպես, կարծես հին ընկերոջ հետ լիներ: Չէ, ոչ թե ընկերոջ, այլ երեխայի։
Մե՛կ է, բան չէր փոխվում։ Մանուն համոզված էր, որ անհույս է։
Տղան ետ նայեց նրան, աչքերում հարց կար, դատապարտում: Ի՞նչ պատասխան էր ման գալիս, Մանուն չգիտեր։ Երևի մի անվերջություն անցավ, երբ տղան խոնարհվեց և, ժպիտը դեմքին, բռնկվեց:
Այո, բռնկվեց, բառացիորեն բռկվեց։
Նրա մազերը վառվեցին կրակով, աչքերը սաթե փայլուն երանգ ստացան, գցելով ձանձրալի շագանակագույնի դիմակը, կրակը սողաց մաշկի վրայով, ինչպես կայծակի ալիքներ, հասնելով աչքերին: Եվ նա բռնեց այդ արարածին՝ իր ձեռքերով և իր խոսքերով փաթաթելով նրան վանդակի մեջ: Արարածը ցնցվեց, պայքարեց, հետո հանգստացավ: Խավարը ցրվեց, և արարածը վերջապես տեսք ստացավ։
Մանուի ծնոտը կախվեց։
Վիշապ էր:
Դյուրափեք սպիտակ մարմին ուներ, շողշողացող կապույտ աչքեր, եղջյուրներ, մեջքին երկու թևեր և սալամանդրի նման վերջույթներ: Եթե Մանուն տեսած լիներ վիշապաքարը, կճանաչեր վրայի գծանշումները, կտեսներ դրանց կրկնօրինակը սպիտակ վիշապի ծնոտին։ Նա ոտքից գլուխ փաթաթվեց տղայի շուրջը, գլուխը դրեց ուսին և նրանք երկուսով հայացքներն ուղղեցին դեպի Մանուն։
Աղջիկը, ցավը մոռացած, վեր կացավ և մեկ անվստահ քայլ արեց առաջ։ Երբ նրանք ոչինչ չարեցին իրեն, աշխարը չվերացավ, ինքն էլ գետնի տակ չընկավ, նա վազեց ընկած պրոֆեսորի մոտ, խլեց օրագիրը նրա ձեռքից, և պինդ սեղմեց այն իր կրծքին։ Ձեռագործ դետեկտորը կողքն էր, մեջտեղից ճագած։ Մանուն դա էլ վերցրեց և միայն հետո նա մոտեցավ երկու անբնական էակներին։
– Գիտես, ես պիտի գուշակեի, – ասաց նա՝ հուսալով, որ իր ձայնը մկնիկի պես չի ծվծվա. – Վիշապաքարեր, տարօրինակ եղանակ։ Դու։ Պապան պատմել էր սրա մասին։
Նրանցից դուրս պրծնող կրակը տաք էր, բարի: Վախենալու կարիք էլ չկար։ Սրտի խորքում Մանուն զգում էր, որ չի այրվի։
– Պապաս խենթանում էր մեր դիցաբանության համար։ Ու գիշերները, քնելուց առաջ, ինձ էր պատմում։ Ես մեծացել եմ դրանցով: Սկզբից ես էլ էի սիրում։ Հետո՝ ատում։ Որորվեհտև պապան էլ չկար, ու իրա կյանքի գործն էլ չկար։ Ու՞մ էին պետք երեխեքի հեքիաթներ։ Մեկա սաղ սուտ էր։
Նրա շունչը կտրվեց: Նա լաց էր լինում։
– Ես պիտի հավատայի պապային։ Կուզենայի, որ ինքը էսօր այստեղ լիներ, ձեզ տեսներ: Շնո...շնորհակալություն, Վահա՛գն։
Կրակի աստվածը ուրախ ժպտաց նրան և խճճեց նրա մազերը: Վիշապը պոկվեց Վահագնից և շրջապատեց Մանուին: Աղջիկը մաքրեց արցունքները բաճկոնի թևի վրա և նրբորեն շոյեց մոգական էակի գլուխը եղջյուրների արանքում: Նույն պահին Մանուի ամբողջ ցավն անցավ, ասես երբեք չէր էլ եղել։ Նրա աչքերը պայծառացան և նա ժպտաց։ «Մերսի՜», – նա մտածեց, հետո բարձրաձայն ասաց․
– Ես կարծում էի, որ վիշապները չար են։ Բա դու չպիտի՞սպանես իրան, Վահագն Վիշապաքաղն։
Վահագնը գլուխը թափահարեց, կրակի մազերը ետ ու առաջ գնացին, իր դեմքը փաթաթելով նարնջագույն քողի մեջ։
– Պա՛սի, պա՛սի, ուզում ես ասել, որ մենք ամեն ինչ սխա՞լ ենք հասկացել։ Բայց.. էդ անարդար ա: Ինչ ունենք, քիչ ա, ու մի հատ էլ սխա՞լ,– Մանուն դժգոհեց, պինդ գրկելով հոր օրագիրը։
– Սխալ...չէ, – դանդաղորեն արտաբարեց Վահագնը, այս անգամ հասկանալի աշխարհաբառով։ Նրա հայերենը դողում էր, կարծես նա ստուգում էր յուրաքանչյուր բառի համը արտասանելուց առաջ․ – Ոչ...ճշգրիտ: Ե՛կ։
Պահեստից, ու, ընդհանրապես, Դաշտաքարից դուրս գնալու ժամանակն էր։ Գյուղացիներն էլ շուտով, ով գիտի, իրար գլուխ գլխի կհավաքվեն։
Մանուն մի վերջին հայացք նետեց ներսի ավերակներին ու գետնին փռված մարդկանց, և որոշեց, որ դա իր գործը չէ: Թող ուրիշը մտածի։
Դրսում, մնացած պահապանները՝ աչքերն ապակեպատ, պառկած էին մեծ կույտի մեջ։
– Բա հիմա՞ ինչ ենք անելու,– հարցրեց Մանուն։
– Դու գնում ես տուն։ Ապահով է, – ասաց Վահագնը: – Ես՝ շտկելու։
– Շտկե՞լ։ Ի՞նչը շտկել:
Երկինքը սպառնալից գռմռաց գլխավերևում։ Մութ և չարագուշակ ամպեր էին կուտակվում Սևանի ուղղությամբ։ Քամին էլ ուժեղանում էր։
Ա՜, շտկել։
Վահագնն ու իր վիշապը արդեն հեռանում էին։ Մանուն շտապեց նրանց ետևից:
– Ի՞նչ ես անելու? Դու ունե՞ս, օրինակ, կախարդական ունակություններ, որոնք օգտագործում ես: Եթե վիշապները վիշապաքարերի մեջ են, բա Սևանի ու Վանի տակ ինչա՞։ Ին...
Վահագնը կանգ առավ։ Վիշապ և Աստված միասին նրան շնորհեցին միանգամայն նույն վայրագ հայացքը: Մանուն մեկ է, առաջ բրդեց։
– Ո՞նց ես ուղղելու եղանակը: Ի՞նչ ա արթնանում մեր լճի տակ: Գիտեմ, որ պիտի վիշապ լինի, բայց չի՛ կարա, չէ՞։ Դրա դեմ կռվելու՞ եք: Գալու՞ ես Երևան: Որտեղի՞ց ես եկել: Մորուքդ բա ու՞րա։ Բա վիաշները, իրա՞նք որտեղից են: Դու՞...
Բայց նա միայն ծիծաղեց, ձեռքով արեց և վիշապի հետ մեկտեղ հաջորդ ակնթարթում անհետացավ:
Մանուն մի փոքր առաջ վազեց ՝ հույս ունենալով բռնել, գտնել նրանց, բայց ավաղ, շուրջը ոչ մի մոգական բան չէր մնացել։
Ավելի ուշ, երբ Մանուշակը ապահով էր իր անկողնում, տատիկից խիստ նկատողություն ստանալով դպրոցից փախչելու և Աստված գիտի ինչով զբաղվելու համար, նա իմացավ, որ այդ օրը տարօրինակ կարմիր լույս էր կախված Աժդահակի վրա, և նրա անհետացման հետ մեկտեղ խենթ եղանակը դադարեց, գետնի տակ գտնվող չարագուշակ դղրդյունը դադարեց։ Երկինքը վերջապես մաքրվեց մի քանի օր տևած ծխամշուշից, և լուսնի առաջին ճառագայթները լուսավորեցին Հայաստանը: Եվ նա ժպտաց՝ կրծքին ամուր սեղմելով իր հոր օրագիրը: Ոչ ոք չէր հավատա նրան: Եվ նա չէր ասի։ Երբե՛ք։
– Որտեղի՞ց են գալիս վիշապները, – նա շշնջաց գիշերվա թաքուն խավարին, և լուսնի շողերի տակ, բացեց օրագրի առաջին էջը։
Հերթն իրենն էր։
Comments